Theo kết quả điều tra trẻ em khuyết tật có nguy cơ ít được đi học hơn các bạn cùng trang lứa. Ở các cấp học cao hơn thì cơ hội đi học của trẻ khuyết tật càng thấp hơn. Đến cấp Trung học phổ thông chỉ có chưa đến 1/3 trẻ khuyết tật đi học đúng tuổi, so với tỷ lệ 2/3 trẻ em không khuyết tật. Mặc dù việc đưa trẻ em khuyết tật vào hòa nhập với trẻ em khác và học chung chương trình đã cho những kết quả tích cực, nhưng chỉ có 2% trường Tiểu học và Trung học cơ sở có thiết kế phù hợp với học sinh khuyết tật và khoảng 1/7 số trường có một giáo viên được đào tạo về khuyết tật.

Nhiều rào cản

Y Liên ngồi bệt trên thềm nhà sàn, đôi chân khuyết tật tong teo chẳng giúp em đứng được dậy, ánh mắt nó đượm buồn nhìn lũ trẻ trong buôn sáng sáng líu ríu rủ nhau đi học. Y Liên không được đi học, vì ba mẹ thì bận làm rẫy, anh chị đi làm thuê dưới thành phố, không có ai cõng Y Liên đi học, ba cõng được vài buổi, rồi thôi, vì ông bảo “Què thế đi học cũng chẳng để làm gì”. Câu chuyện như Y Liên không phải là hiếm bởi vô vàn rào cản ngăn bước chân các em đến trường vẫn còn hiện hữu.

Như mọi đứa trẻ khác, những đứa trẻ khuyết tật luôn có niềm mong ước là được đi học. Nhưng có quá nhiều rào cản khiến các em không thể đến trường và những rào cản đó đôi khi lại xuất phát từ chính phía gia đình các em, như câu chuyện của Y Liên. Với tư tưởng phong kiến và sự nhận thức còn rất nặng nề của xã hội khi còn tồn tại quan niệm “Đời cha ăn mặn, đời con khát nước” khiến cho nhiều gia đình có con em khuyết tật dấu con, vì sợ bị dè bỉu “Chắc kiếp trước ăn ở vô phúc!”. Gia đình có con em khuyết tật ngoài tâm lý e ngại việc con cái đi học cũng “chẳng để làm gì” lại còn vấp phải những rào cản khác.

Tuy “Luật người khuyết tật” (1) đã có quy định bắt buộc các cơ quan công lập đều phải đảm bảo tiếp cận cho người khuyết tật, nhưng trên thực tế số trường học đảm bảo việc tiếp cận dễ dàng cho các em là rất rất ít. Khi lớp học không thể lúc nào cũng bố trí được ở tầng trệt, cho dù các em có vào được lớp, thì vỉa hè, nhà vệ sinh vẫn là nỗi ám ảnh với các em sử dụng xe lăn. Đấy là chưa kể những khó khăn trong việc đi lại từ nhà đến trường.

Đây có lẽ là rào cản lớn nhất đối với đa số trẻ em khuyết tật, đặc biệt là các em khuyết tật vận động. Thông thường, các trẻ khuyết tật vận động thường gặp khó khăn trong việc đi lại, sinh hoạt và cần đến sự giúp đỡ của người khác. Tuy nhiên, không phải lúc nào người thân các em cũng có thời gian và điều kiện hàng ngày đưa đón các em đi học. Bên cạnh đó, trong suốt thời gian trẻ học tại trường, phụ huynh không thể kiểm soát và giúp đỡ con em trong việc đi lại. Đồng thời, các giáo viên cũng không thể theo sát tất cả các em nên các em có nhiều vấn đề không chủ động được như các bạn cùng trang lứa.

Người ta vẫn nói “Nhất quỷ, nhì ma, thứ ba học trò”, do bạn cùng trang lứa, còn nhỏ nên suy nghĩ của các em còn chưa ý thức, cộng với sự hiếu động tinh nghịch của tuổi học trò nên việc trẻ khuyết tật bị kì thị, xa lánh, trêu chọc và bắt nạt tại trường có thể xảy ra bất cứ khi nào, mà giáo viên cũng như phụ huynh không thể nắm bắt và kiểm soát được.

Một hoạt động sáng tạo nhằm gia tăng sự cảm thông giữa các em học sinh không có khuyết tật và học sinh khuyết tật do DP Hà Nội thực hiện. Ảnh: N.N

Thiếu đội ngũ giáo viên có hiểu biết về vấn đề khuyết tật của trẻ

Chị Phạm Lệ Thủy, có con khiếm thính và chậm phát triển, để con được đi học như bao bạn bè cùng trang lứa, chị Thủy đã phải bỏ công việc là một cô giáo trường chuyên ở Tuyên Quang xuống Hà Nội xin dạy hợp đồng ở một trường chuyên biệt dành cho trẻ khuyết tật, nhưng cháu cũng chỉ được học hết cấp 1.

Không phải ai cũng có điều kiện để hy sinh vì con như chị Thủy. Tôi đã chứng kiến những giọt nước mắt của các bậc phụ huynh có con là trẻ khuyết tật trí tuệ bị nhà trường khéo léo hoặc từ chối thẳng thừng với lý do “Cháu không thể học được như các bạn!”. Tuy có chính sách phụ cấp (2) với thầy cô khi trong lớp có trẻ khuyết tật theo học hòa nhập, nhưng nhiều thầy cô chưa mặn mà với việc tiếp nhận các em học sinh khuyết tật trí tuệ theo học ngoài nỗi lo điểm “thi đua khen thưởng” bị ảnh hưởng, thì việc thực hiện chính sách ưu tiên cho thầy cô cũng khá phức tạp, trong đó có việc phải có kỹ năng dạy trẻ khuyết tật, phải có chương trình, giáo án đào tạo riêng, bên cạnh đó còn cả nỗi lo khi không biết cách giúp trẻ khi có các vẫn đề sức khỏe xảy ra hay những nỗi lo ngại về an toàn với trẻ.

Dạy một em học sinh khuyết tật trí tuệ cần nhiều thời gian, việc đó lại ảnh hưởng đến thời gian chung của cả chục em khác. Chính vì vậy, nhiều trẻ khuyết tật trí tuệ không có cơ hội tham gia học tập tại các trường học theo mô hình hòa nhập, mà chỉ có thể tham gia các trường chuyên biệt. Tuy nhiên, không phải gia đình nào cũng có đủ điều kiện đưa con em mình vào các trường chuyên biệt vì còn cả những khó khăn về quy chế, ví dụ: như trẻ khiếm thị ở các tỉnh rất khó theo học ở các trường dạy trẻ khiếm thị tại Hà Nội vì quy định bắt buộc về hộ khẩu.

Nỗi lo về tài chính

Nhiều trẻ khuyết tật dạng trí tuệ, khiếm thính, khiếm thị, … không thể tham gia vào môi trường giáo dục hòa nhập mà cần phải học ở những trường chuyên biệt với mức học phí không hề thấp. Ngoài ra, việc giáo dục một trẻ khuyết tật cần tốn thời gian, công sức và tài chính gấp nhiều lần so với việc dạy dỗ một trẻ không có khiếm khuyết. Do đó, nhiều gia đình tuy rất mong muốn con em mình có thể đến trường nhưng không có khả năng tài chính đủ để cho các em được đi học. Đây cũng có thể là nguyên nhân chính dẫn tới việc số lượng trẻ khuyết tật đến trường giảm mạnh trong khoảng thời gian chuyển cấp từ tiểu học lên trung học cơ sở.

Câu chuyện của một thiên tài

Tôi còn nhớ như in câu chuyện về nhà bác học thiên tài Thomas Alva Edison, khi đi học vốn bản tính hiếu kỳ thích khám phá và vô cùng tinh nghịch, ông đã bị đuổi khỏi lớp, cô giáo chủ nhiệm đã gửi cho mẹ ông bức thư “Thưa bà, đứa con bà thật đần độn và ngu ngốc, có dạy cũng vô ích, nó chỉ đáng đi chăn lợn mà thôi”. Giấu “nước mắt chảy ngược”, mẹ Edison bắt đầu dạy con mình học. Khi ông đã có hơn 1.000 “phát minh làm thay đổi thế giới” như máy ghi âm, đèn điện.. Tổng thống Mỹ mời ông đến hội kiến, trong cuộc gặp, ngài Tổng thống hỏi: Thưa ngài Edison, tốt nghiệp bằng kỹ sư ở trong nước hay ở châu Âu? Edison lấy trong túi ra một mảnh giấy cũ, đưa cho Tổng thống: “Đây là tấm bằng duy nhất mà tôi có”. Đó là mảnh giấy mà cô hiệu trưởng trường tiểu học đã viết khuyên Mẹ ông nên cho ông đi chăn lợn!

Nguyễn Trung Hiếu biểu diễn cùng ca sỹ Thái Thùy Linh tại một sự kiện nâng cao nhận thức về hội chứng tự kỷ. Ảnh: NVCC