Thành cổ Quảng Trị. Ảnh: PHẠM XUÂN DŨNG

Sự ra đời và hoạt động của tòa thành này gắn bó cả thế kỷ với vương triều nhà Nguyễn đóng đô ở Huế. Năm 1809 thành bắt đầu được xây dựng, ban đầu được đắp bằng đất, có hình chữ nhật vào triều vua Gia Long. Đến thời Minh Mạng, thành được mở rộng thành hình chữ nhật, được xây bằng gạch, vôi vữa và mật mía, tổng diện tích của thành là hơn 18ha.

Kiến trúc thành được hoàn chỉnh vào năm 1837 theo phong cách Vauban (Vô Băng) của Pháp. Đây là kiến trúc công trình quân sự phức hợp với thành cao, hào sâu có nước bao bọc xung quanh nhằm vừa phòng ngự tốt và phản công khi cần thiết. Thành có bốn cổng theo bốn hướng: Đông, Tây, Nam, Bắc với tên các cổng thành là Tiền, Hậu, Tả, Hữu; thành có bốn góc với bốn pháo đài, trước mỗi cổng thành đều có một chiếc cầu bắc qua. Đây là mô hình thu nhỏ và mô phỏng kiến trúc của hoàng thành Huế.

Lối kiến trúc quân sự này phù hợp với thời đại khi vũ khí tấn công không còn là cung tên, giáo mác mà đã chuyển sang vũ khí tân tiến hơn nhiều như súng trường, đại bác. Tòa thành vì vậy không chỉ là lỵ sở của bộ máy cai trị địa hạt Quảng Trị dưới thời phong kiến mà còn là căn cứ quân sự án ngữ phên giậu phía Bắc kinh thành Huế.

Hơn thế trong Thành cổ Quảng Trị còn có hành cung cho nhà vua mỗi lần ngự giá ra Quảng Trị. Theo giới sử học thì thành Quảng Trị tọa lạc trên một khu vực nguyên là địa phận thuộc các làng Thạch Hãn và Cổ Vưu của Trí Bưu. Phía Tây được ngăn cách bởi sông Thạch Hãn, phía Bắc được che chở bởi sông đào Vĩnh Định. Đây chính là tuyến giao thông thủy quan trọng nối tỉnh lỵ Quảng Trị, đặc biệt với kinh sư.

Hai phía Đông và Nam là vùng dân cư và đồng bằng Triệu Hải. Thành Quảng Trị nằm trên vị trí giao thông hết sức thuận lợi của quốc gia và các tuyến đường tỉnh lộ đi đến các vùng. Từ Thành Quảng Trị có thể đi vào Nam, ra Bắc bằng đường sông, đường biển hay đường bộ đều tiện cả. Đó là một vị trí chiến lược hầu như không thể thay thế.

Cũng chính vì vị thế đắc địa của mình mà triều Nguyễn đã đôi ba lần muốn di dời lỵ sở Quảng Trị sang nơi khác nhưng không tìm ra địa điểm như ý. Nói như vua Minh Mạng thì vị trí thành Quảng Trị xem khắp vùng đất này “không có nơi nào có hình thế sông núi tiện lợi” hơn. Đủ biết tầm nhìn chiến lược của người xưa khi thị xã Quảng Trị trở thành trung tâm hành chính của tỉnh này suốt gần một thế kỷ cho đến năm 1972 mới chấm dứt vai trò lịch sử của mình.

Nhân đây không thể không nhắc đến biến cố thất thủ Kinh đô Huế năm 1885. Sau khi đánh úp quân Pháp đêm mùng 4 rạng ngày mùng 5/7/1885 không thành, Binh bộ Thượng thư Tôn Thất Thuyết đã đưa vua Hàm Nghi và đoàn tùy tùng xa giá ra Tân Sở (Cam Lộ) để chuẩn bị cho một cuộc kháng chiến chống xâm lược lâu dài.

Chiều mùng 6/7/1885 vua và ngự đoàn đã nghỉ lại trong hành cung thành Quảng Trị ba ngày, sau đó sáng 9/7/1885 nhà vua mới rời thành đi tiếp ra căn cứ sơn phòng Tân Sở. Riêng tam cung thì ở lại trong thành cho đến ngày 16/7/1885 mới quay lại Kinh đô Huế. Như vậy thành Quảng Trị là địa điểm quan trọng đầu tiên sau biến động kinh đô được vua Hàm Nghi và phái chủ chiến nghỉ chân phục hồi sức khỏe và đội hình trước khi dấn thân vào một cuộc chiến cứu nước dài lâu.

Trong tòa thành này đâu đó còn lưu dấu chân vị vua yêu nước lúc ấy mới thiếu niên đã quyết chí rời bỏ cung vàng điện ngọc, nếm mật nằm gai tận hiến đời mình khi Tổ quốc lâm nguy. Chưa hết, cũng theo các nhà nghiên cứu, tiếp nối hào khí Cần Vương tòa thành này còn chứng kiến sự nổi dậy của văn thân Quảng Trị chống thực dân.

Đúng ngày Chủ nhật mùng 6/9/1885 nhân đám tang Tham tri Bộ Binh Trương Đăng Để, một nhóm văn thân đã nổi dậy chiếm thành Quảng Trị, cướp kho súng đạn, giải giáp binh lính, bắt tuần phủ Trương Quang Đản phải đóng triện vào tờ lệnh kêu gọi mọi người ủng hộ việc chống những kẻ tiếp tay cho quân xâm lược. Dù còn nhiều chuyện phải bàn về chính kiến của nhóm văn thân nhưng tiết tháo của những kẻ sĩ thời xưa trước vận nước hưng vong đáng để cho đời sau tiếp bước.

Theo các sử liệu cho biết, các thành từ Thanh Hóa trở vào đến Quảng Bình cùng thời cũng theo kiến trúc Vauban nhưng chỉ có ba cổng, được người xưa đúc kết thành câu nói dí dỏm và ấn tượng: “Thanh vô hậu, Nghệ vô tiền, Tĩnh vô tả, Bình vô hữu”, nghĩa là: thành ở Thanh Hóa thì không có cổng sau, thành ở Nghệ An thì không có cổng trước, thành ở Hà Tĩnh thì không có cổng bên trái, thành ở Quảng Bình thì không có cổng bên phải. Riêng thành Quảng Trị thì có đủ bốn cổng: Tiền, Hậu, Tả, Hữu.

Trong tư liệu cũ có bản đồ Thành Quảng Trị năm 1889 được vẽ khá kỹ với tỷ lệ 1/1000. Bản đồ mô tả chi tiết những công sở đóng trong thành. Phần lớn các cơ quan đầu não của Quảng Trị đều có mặt trong tòa thành này. Về sau khi người Pháp đặt ách thống trị lên toàn lãnh thổ nước ta thì về cơ bản vẫn giữ nguyên bộ máy quan lại hành chính như bản đồ này thể hiện.

Chính quyền thực dân có thay đổi nhưng không đáng kể. Chỉ có một bổ sung không thể bỏ qua, đó là vào năm 1929 người Pháp cho xây và về sau ngày càng mở rộng một trại giam ngay trong thành để đày ải những người yêu nước và cách mạng. Nơi này được gọi là Lao Xá kéo dài cho đến năm 1972 mới kết thúc.

Đã có nhiều, rất nhiều người yêu nước và cách mạng bị giam cầm, đày đọa nơi đây mà tiêu biểu như nhà yêu nước Khóa Bảo Nguyễn Hữu Đồng, chiến sĩ cách mạng chân chính Đoàn Lân… Những con người yêu nước thương nòi chịu trăm ngàn cay đắng, muôn vàn khổ ải của lao tù để đứng thẳng lưng viết hoa hai chữ “Con Người".

Dạo quanh thành sẽ thấy những tường thành đổ nát không chỉ bởi hàng trăm năm mưa nắng mà bởi đạn bom trong những ngày được tạc vào lịch sử; và cổng thành chi chít dấu vết của những vũ khí sát thương bậc nhất được đem ra thi thố nơi đây, tính ra số lượng đạn bom trút xuống tòa thành này trong 81 ngày đêm tương đương 7 quả bom nguyên tử từng ném vào nước Nhật trong thế chiến thứ hai.

Còn đây những hào sâu dù mùa hạn đến gần vẫn có nước như đã từng có nước quanh năm mà ngày xưa được nối với dòng sông Thạch Hãn sau này lại trở thành linh giang đất Việt. Rồi những cỏ cây đã mọc lên trên thân phận người đã khuất như muốn xoa dịu nỗi đau chinh chiến trên da thịt và trong sâu thẳm của tâm hồn Việt Nam chưa thôi rớm máu. Người chết sẽ đồng hành với hôm nay khi người sống vẫn còn nhớ họ. Đó là đạo lý muôn đời của dân tộc Việt Nam, của tình nghĩa Việt Nam.

Sau những tan tành của đạn bom hủy diệt còn lại viên đá đề chữ Hán có nghĩa là “Tây” ở cửa Hữu của thành còn sót lại khá nguyên vẹn như một sự diệu kỳ của tòa thành trải qua nhiều chiến sự long trời lở đất, nay đã gửi thân vào viện bảo tàng. Trải bao hưng phế, tất cả đã hóa thành di tích lịch sử chất chứa nhiều câu chuyện đã qua biết mấy đời người.

Nhà văn Nhất Lâm, thôn An Tiêm, Triệu Thành, Triệu Phong, Quảng Trị, một người ngoài tám mươi tuổi lúc còn tại thế, nhớ lại thời niên thiếu của một cậu học trò khi đứng trước tòa thành cổ đón vua quan ra Quảng Trị làm lễ cúng tổ tiên khởi nghiệp tại đất này. Ông hồi tưởng những lần vào thăm tòa thành cổ trang nghiêm nhờ có bà con làm quan, quan sát được lính gác hai bên và cả trại giam do người Pháp xây nên để giam cầm những người chiến sĩ yêu nước.

Thành cổ Quảng Trị đã thành địa chỉ hành hương của đồng bào cả nước và du khách quốc tế. Ảnh: PHẠM XUÂN DŨNG

Khi chiến tranh đã xa, đã lùi xa gần nửa thế kỷ thì Thành cổ Quảng Trị đã thành địa chỉ hành hương của đồng bào cả nước và du khách quốc tế. Thành cổ Quảng Trị đã đồng nghĩa với cõi thiêng, nơi rất nhiều người Việt đã vĩnh viễn nằm lại sau một cuộc chiến tàn khốc khiến cả thế giới phải sửng sốt, bàng hoàng. Từng dòng người nối nhau, trẻ già, trai gái tưởng chừng không dứt đến ngôi đền lớn mang tên Thành cổ Quảng Trị để tưởng niệm những người đã khuất, để chiêm nghiệm sâu hơn về chiến tranh và hòa bình, để cuộc đời vị tha hơn, nhân ái hơn, lấp đi những hố sâu ngăn cách và đẩy lùi tham vọng, bạo lực điên cuồng, cho thương đau của quá khứ vẫn hiện về như một lời nhắc nhở nghiêm trang mà ân tình, thành bài học với những người đang sống.

Ông Vũ Ngọc Thấn, huyện Lục Ngạn, Bắc Giang xúc động tâm tình: “Tôi nhớ đến câu hát “Cỏ xanh non tơ, xin chớ vô tình…”, những người sống hôm nay cũng vậy, làm việc gì cũng luôn nhớ tới những người đã nằm lại đất này”. Còn cô KaRen, du khách Hà Lan thì chia sẻ ngắn gọn cảm tưởng của mình: “Đây là lần đầu tôi đến thăm di tích này. Tôi rất ấn tượng với những gì đã diễn ra ở đây trong chiến tranh. Và tôi cũng rất chia sẻ cách mà hôm nay các bạn tưởng niệm những người đã khuất.”

Một Quảng Trị tưởng không có gì đặc biệt; một ngày của yên bình từ lâu rồi không còn nghe tiếng súng; một ngày của đám trẻ nô đùa vô tư ở chính một nơi ngày xưa là chiến tranh, là tử địa rúng động cả năm châu. Tất cả bình yên, êm đềm như lời kinh nguyện cầu thầm thì trong lồng ngực, nhắc nhủ hết thảy chúng ta biết cách chung sống an lành. Và đó cũng là tâm nguyện cháy bỏng không chỉ của người dân Quảng Trị khi xây dựng đề án để biến mảnh đất này thành nơi tổ chức "Festival hòa bình".

Cù lao thương nhớ Cù lao Bắc Phước (Triệu Phước, Triệu Phong, Quảng Trị) “bé bằng bàn tay”, cồn đất nằm ở giữa sông, với mấy “sải tay” là ...

"Lụt tháng Ba, cháy nhà tháng Bảy" Trong ba ngày 31/3 đến ngày 2/4 gần như cả miền Trung đều có mưa to, gió lớn do ảnh hưởng không khí lạnh và ...

Tàu thép 67 - từ chủ trương xa bờ đến thực tế nằm bờ... Vừa qua đọc thông tin rất không vui trên nhiều tờ báo: 80% tàu thép đóng theo Nghị định 67 của Chính phủ (gọi tắt ...