Ảnh minh họa: Báo Quân đội Nhân dân

Xin thưa dù bận trăm công nghìn việc nhưng hễ là những bậc quân vương có trách nhiệm với xã tắc thì quyết không thể xa rời sách vở. Chẳng hạn như vua Lê Thánh Tông, một bậc minh quân, nói về việc cần thiết phải đọc sách như sau: "Lúc rảnh sau muôn việc, trong khoảng nửa ngày, mắt xem rừng sách, lòng dạo vườn văn, không nghe huyên náo, lòng như hoa thơm, dục thần ít trong, ở yên cao hứng, bèn hăng hái nghĩ đến các bậc đế vương thánh triết, đến lòng cặn kẽ của những bề tôi trung lương, mới gọi Giấy, Bút, Mực, Nghiên đến bảo cho biết rằng: Tình của ta thư thái, khí tinh anh cuồn cuộn tuôn ra, lời khuôn mẫu từng từng lớp lớp, các ngươi có thể vì ta ghi lấy được không?”

Vua còn cho tập hợp các vị đại khoa tên tuổi lập hội sáng tác mang tên Tao Đàn, để cùng nhau đọc sách, ngâm vịnh. Lê Thánh Tông cũng nói rõ việc này để quần thần và bá tánh được rõ: "Bài nào cũng chọn chữ kỹ càng, điệu vần sang sáng, dâng lên ta xem, lòng ta rất vui, xem kỹ hai ba lần. Ta nghĩ cán cân văn chương phải là công khí, không muốn chỉ để riêng ta thưởng thức một lúc, mới sai khắc bản in để truyền bá được rộng”.

Liên quan đến chuyện đọc sách, tương truyền vua Tự Đức khi đọc Truyện Kiều của Nguyễn Du đến hai câu miêu tả anh hùng Từ Hải: "Chọc trời khuấy nước mặc dầu/Dọc ngang nào biết trên đầu có ai" thì bảo nếu Tố Như còn sống chắc sẽ phạt trượng đánh đòn vì "dọc ngang nào biết trên đầu có ai" là khi quân phạm thượng, coi vua cũng chẳng ra gì(?).

Cũng thời vua Tự Đức, nhà thơ, cử nhân Lê Ngô Cát đang làm quan ở biên viễn phía Bắc được triệu về kinh để tham gia sửa lại bộ "Quốc sử diễn ca". Ông tuân mệnh dốc lòng cho công việc hoàn thành. Khi vua xem bộ sử, đọc thấy bốn câu về Bà Triệu của ông Lê Ngô Cát: "Vú dài ba thước dắt lưng/Cưỡi voi đánh trống trong rừng kéo ra/ Cũng toan gánh vác sơn hà/Cho Ngô biết mặt đàn bà nước Nam", vua thích thú và sửa "cũng toan" thành "Ghé vai" rồi bảo: "Vậy đàn ông nước Nam đi đâu cả?".

Vua thưởng cho ông Lê Ngô Cát tấm lụa và hai đồng tiền vàng. Bạn hữu biết tin chúc mừng nhà thơ. Ông bèn cao hứng đọc hai câu thơ nửa đùa nửa thật: "Vua khen thằng Cát có tài/Ban cho cái khố với hai đồng tiền". Việc đến tai Tự Đức, vua cho rằng ông chê vua keo kiệt nên lại cho ông ra làm tiếp Bố chánh tỉnh Cao Bằng, nơi ông từng tòng sự với chức quan này trước khi được triệu về kinh sửa "Quốc sử diễn ca", trong lúc lẽ ra ông phải được làm quan ở chỗ khác.

Say mê đọc sách, chịu khó đọc sách, nghiền ngẫm sách thì mới có thể thành tài. Như Mạc Đĩnh Chi dù nhà nghèo, phải đi kiếm củi nhưng rất chăm đọc sách, có được sách là như bắt được vàng. Nhà khó, không đủ dầu thắp thì đốt lửa lên mà đọc sách. Nhờ vậy thi cử đỗ đạt Trạng nguyên, danh tiếng lừng lẫy.

Chăm đọc sách thiên kinh vạn quyển mới mong thành người nhiều chữ, hay chữ như Cao Bá Quát. Còn nếu kém cỏi, không chịu học hành, đọc sách thì lại bi chê cười như khi nhà thơ trào phúng nổi tiếng Tú Xương cười nhạo một ông quan coi thi: "Sơ khảo khoa này bác cử Nhu/Sách như hũ nút, chữ như mù/Văn chương lọ phải là đơn thuốc/Chớ có khuyên xằng chết bỏ bu".

Cụ già đọc sách. Ảnh tư liệu

Ngày xưa số người biết chữ và đọc sách không nhiều nên văn hóa đọc như cách nói thời nay không lan tỏa như trong thời hiện đại nhưng nhiều tác phẩm vẫn ăn sâu vào ký ức và đời sống dân gian hằng ngày, ví như Truyện Kiều của Nguyễn Du ở nước ta, nhất là với xứ Nghệ. Đáng nói trong sinh hoạt văn nghệ dân gian, tầng lớp bình dân đọc Kiều, lẩy Kiều, đố Kiều và còn cả bói Kiều, một hiện tượng chưa từng có trên thế giới và có lẽ chỉ tồn tại với "Truyện Kiều" mà thôi.

Muốn kiểm tra người khác đọc Kiều có kỹ không và phản ứng có nhanh nhẹn, linh hoạt không thì người ta hay đố Kiều, đây là một trò chơi văn chương đặc sắc, cả câu hỏi lẫn đáp án đều lấy từ "Truyện Kiều", có khi nguyên văn, có khi tổ hợp từ nhiều câu Kiều khác nhau. Ví dụ hỏi đáp nguyên văn như: "Truyện Kiều anh đã thuộc lòng/ Chỗ nào tơ liễu mà không buông mành?", đáp: "Dưới cầu nước chảy trong veo/Bên cầu tơ liễu bóng chiều thướt tha"; hoặc đố khó hơn: "Truyện Kiều anh đã thuộc làu/ Đố anh nói được một câu năm người?", đáp: "Này chồng, này mẹ, này cha/Này là em ruột, này là em dâu", hỏi: "Truyện Kiều anh đã thuộc lòng/Đố anh kể được một dòng chữ Nho?", đáp: " Hổ công quyết chí thừa cơ/Lễ tiên binh hậu khắc cờ tập công".

Còn nếu câu hỏi thì tùy, đáp án tổ hợp các câu Kiều như, hỏi : "Nghe đồn anh thuộc Kiều làu/Đố anh nói được một câu hết Kiều? ", đáp: "Trăm năm trong cõi người ta/Mua vui cũng được một và trống canh". Lối chơi này giúp người ta càng thuộc Truyện Kiều, càng hiểu rõ thêm nội dung, ngữ cảnh và từng đoạn, từng câu cụ thể, càng làm cho Truyện Kiều thẩm thấu trong tâm hồn người đọc.

Đọc sách quá nhiều lợi ích tưởng không có gì đáng lưu ý, đọc và chỉ đọc mà thôi. Nhưng không, người xưa cũng sâu sắc và tinh tế lắm. Mạnh Tử có khuyên: "Tận tín thư bất như vô thư" (tin hết ở sách thì thà đừng đọc sách còn hơn). Một câu nói thoạt nghe có vẻ nghịch lý, trái chiều song ngẫm lại thấy rất bổ ích.

Sách đúng là "túi khôn", là tinh hoa văn hóa nhưng những cuốn sách cụ thể cũng có những giới hạn của nó, chưa kể những sai sót mà có mà tác giả vô tình hay hữu ý để xảy ra. Nến phải đọc sách bằng một tinh thần kế thừa và phê phán, biết gạn đục khơi trong, biết so sánh, đối chiếu, biết suy luận và chiêm nghiệm mới đúng thực sự là người biết đọc sách, để trở thành người đọc sách chuyên nghiệp.

Thứ hai là phương Đông có câu: "Đa thư loạn tâm" để ngăn ngừa chứng bệnh "ngộ chữ" của người đọc quá nhiều sách, nhất là những sách khó hiểu mà không tiêu hóa, khâu tiếp nhận có nhiều vướng mắc gây ra những sự cố tâm thần, hay ít ra cũng tâm trí bất an, rối loạn.

Nhận thức là một quá trình và đọc sách còn phụ thuộc vào tư duy, sự trải nghiệm của người đọc, vì sách vở không chỉ là chữ nghĩa mà còn là chính cuộc đời. Vương An Thạch, Tể tướng đời Tống có làm hai câu thơ: "Minh nguyệt sơn đầu khiếu/ Hoàng khuyển ngọa hoa âm", nghĩa là: trăng sáng hót đầu núi, chó vàng nằm lòng hoa.

Thi sĩ nổi tiếng Tô Đông Pha đọc cảm thấy vô lý, bèn chữa lại là: "Minh nguyệt sơn đầu chiếu/Hoàng khuyển ngọa hoa tâm", nghĩa là: (trăng sáng rọi đầu núi, chó vàng nằm (dưới) bóng hoa) để theo ông là hợp lý hơn.

Mấy năm sau, Tô thi sĩ được bổ làm quan ở đảo Hải Nam. Lúc đó ông mới biết là vùng này có loài chim tên Minh Nguyệt hay hót đầu núi và loại sâu tên Hoàng Khuyển chỉ thích nằm trong lòng hoa, lúc ấy mới biết rằng kiến thức thực tế mình có chỗ không bằng Vương An Thạch.

Xem vậy, mới biết nhiều khi đọc sách cũng không phải là chuyện giản đơn.

"Hôm nay anh đọc cuốn sách gì vậy?" Ngày 21/4 hằng năm được chọn là Ngày sách Việt Nam. Nhưng... "Hôm nay anh (chị) đọc sách gì?" là câu hỏi hiếm hoi trong ...

Mối lương duyên giữa văn học và điện ảnh Nếu thơ phổ nhạc là một cuộc "hôn phối nghệ thuật" thường khá dịu êm thì chuyển thể từ truyện ngắn thành phim phần lớn ...