Tổng Bí thư Lê Duẩn nói chuyện với công nhân than Cửa Ông, tỉnh Quảng Ninh (1-1980). Ảnh: Văn Bảo (TTXVN)

Cũng như nhiều lãnh tụ cách mạng, đồng chí Lê Duẩn ngoài việc gánh vác trọng trách chính trị lớn lao, mỗi khi có dịp vẫn quan tâm đến đời sống tư tưởng văn hóa nước ta. Khi có điều kiện, nhà chính trị Lê Duẩn vẫn có những ý kiến xác đáng về lĩnh vực này.

Văn học là nhân học, suy rộng ra văn hóa, văn nghệ cũng thế, nhưng hiểu thế nào cho đúng về con người lại không hề đơn giản. Tổng Bí thư Lê Duẩn đã nêu một nhận định rất đáng suy nghĩ và vẫn mang tính thời sự trong văn hóa, văn nghệ: “Con người là sản phẩm lịch sử của một xã hội nhất định, khi chuyển qua một xã hội khác phải căn cứ vào con người của xã hội cũ mà nói cho đúng, đưa cái cũ lên cái mới cho sát, nếu không làm thế sẽ hỏng việc. Nhưng ác một nỗi, là người Việt Nam, nhưng ta chưa hiểu hết con người Việt Nam, lại lệ thuộc vào lý thuyết bên ngoài một cách công thức, nên tư tưởng về xây dựng con người vẫn chưa thực tế”.

Như thế nếu quan niệm con người một cách máy móc, phiến diện thì nhất định xa rời cuộc sống, xa rời con người và tất yếu sẽ không thành công. Đồng chí cũng muốn lưu ý những người làm công tác tư tưởng văn hóa phải có cách nhìn hiểu mình, hiểu người và tôn trọng giá trị cá nhân đích thực từ cả hai góc độ: triết học và thực tiễn.

Đồng chí nhấn mạnh: "Ta là người Việt Nam nhưng ta hiểu rõ ta không phải là việc dễ, hiện nay chưa phải chúng ta đã hiểu rõ người Việt Nam lắm đâu. Muốn hiểu rõ phải đối chiếu với người khác, nếu không thì mình không hiểu được mình"; "Đã là một con người thì phải có cái riêng của con người. Không thể có một con người siêu hình. Không thể phá đơn vị con người. Không có cái riêng con người nữa thì xã hội sẽ mất hết ý nghĩa, mất cơ sở".

Đây cũng là luận điểm quan trọng trong hoạt động tư tưởng văn hóa, trong đó có văn học nghệ thuật khi phản ánh và sáng tạo về hình tượng con người Việt Nam. Chính vì quan niệm con người vừa mang tính lịch sử, xã hội vừa là con người cụ thể với những biểu hiện phong phú về lý tinh, tình cảm, thậm chí phức tạp nên đồng chí đã có những chỉ đạo cần thiết trong lĩnh vực tư tưởng văn hóa.

Lý trí và tình cảm là hai phạm trù triết học đồng thời cũng là hai yếu tố quan trọng nhất luôn gắn bó trong đời sống con người. Ví như ngày xưa khi vua chết người ta khóc, đó là lý trí vì tiếc thương một người đại diện cho cả nước đã mất, ấy là về lý trí giữa người dân với bậc quân vương, nhưng còn khóc vì tình cảm.

Đồng chí còn dẫn chứng cụ thể về một nhà lý luận nước ngoài. Causky dự đoán đúng về cách mạng Nga khi mà lý trí và tình cảm của ông hài hòa, thống nhất, nhưng khi lý trí ông vẫn thế mà tình cảm không còn nồng nhiệt như trước thì phán đoán, phân tích của ông cũng không còn chính xác, thậm chí trở nên phản động.

Cũng như sau này khi bàn đến hình mẫu con người mà đồng chí đề xuất lại gần gũi, nhân văn mang ý nghĩa thực tiễn, đó là con người yêu quý lao động, tình thương và lẽ phải. Một ý kiến thấu tình, đạt lý. Một thời chúng ta thường chú trọng đến những điều lớn lao như tổ quốc, đất nước, lý tưởng, quả thật đó là những điều hệ trọng nhưng chưa đủ và sẽ là thiếu sót nếu bỏ qua những biểu hiện cụ thể, thường nhật trong tuyên truyền giáo dục. Tất cả tình cảm con người được nảy mầm, nhen nhóm từ những điều gần gũi, giản dị thậm chí có vẻ nhỏ nhặt, chính nó sẽ dần dà vun trồng nên những điều cao xa.

Đồng chí Lê Duẩn đã hơn một lần nhắc nhở điều này: "Lòng thương mến gia đình là cơ sở của lòng thương đồng bào, yêu đất nước; càng thương gia đình, thương đồng bào, yêu đất nước, càng căm thù đế quốc phong kiến, căm thù áp bức bóc lột, càng hăng hái đấu tranh cách mạng... Không có tình thương cha, nhớ mẹ, tình thương yêu con cái, thì không thể có tình yêu Nhân dân".

Khi nói về việc vận dụng những khái niệm xưa trong đời sống hiện đại, đồng chí đã dẫn ra ví dụ về phẩm chất trung hiếu. Theo đó thì phong kiến đề cao trung hiếu, tư sản cũng nói đến trung hiếu và xã hội ta ngày nay cũng vẫn đề cập trung hiếu nhưng với một nội hàm mới mẻ.

Chẳng hạn như Chủ tịch Hồ Chí Minh khi nhận xét về quân đội ta: “trung với Đảng, hiếu với dân” thì đồng chí Lê Duẩn cho là vận dụng rất khéo theo lối “bình cũ, rượu mới”, vừa kế thừa được giá trị truyền thống vừa đưa vào một nội dung mới khiến người nghe dễ chấp nhận, đồng thuận và cũng dễ tiếp thu, dễ nhớ.

Đó là vận dụng Nho giáo vào cuộc sống hiện đại một cách nghệ thuật. Phải tiếp thu giá trị cổ truyền trên tinh thần chọn lọc và phê phán. Vì vậy khi nhận xét vở chèo cổ nổi tiếng “Lưu Bình - Dương Lễ” đồng chí cho rằng, tình bạn như vậy ngày xưa là tốt, nhất là việc cho vợ đi nuôi bạn dùi mài kinh sử để đỗ đạt vinh quy, nhưng ngày nay làm như vậy thì cần xem lại, như vậy là tàn nhẫn đối với phụ nữ, cho nên phải tiếp nhận vốn cổ trong văn học nghệ thuật với cách nhìn gạn đục khơi trong.

Chính vì vậy, khi bàn về việc kế thừa vốn cổ trong văn học nghệ thuật, đồng chí Lê Duẩn đã nêu những dẫn chứng về các vở chèo xưa như “Ba anh em nhà họ Điền” hay “Lưu Bình - Dương Lễ” để nhìn nhận một cách thấu đáo.

Không chỉ về phương diện lý luận và thưởng thức nghệ thuật mà còn trong những trường hợp cụ thể, đồng chí Lê Duẩn đã có cách xử lý vừa đảm bảo nguyên tắc, vừa am hiểu vấn đề tác phẩm và tác giả lại vừa đúng mực khi mà tiếng nói của lãnh đạo cấp cao có thể ảnh hưởng đến số phận văn nghệ sĩ. Đó là trường hợp cụ thể đối với nhà thơ Việt Phương.

Đầu thập kỷ 70 của thế kỷ trước, tập thơ “Cửa mở” nổi tiếng của Việt Phương ra đời đã gây chấn động dư luận. Lối tư duy triết học trong cảm hứng thi ca gắn liền với thời sự chính trị khi lật lại những mệnh đề có sẵn thường được xem là chân lý của số đông đã làm khó một nhà thơ trí tuệ và tâm huyết. Trong hoàn cảnh chiến tranh, hai miền đều chịu đựng những gian khổ, hy sinh, khó khăn nhiều mặt, nước nhà chưa thống nhất thì những phát ngôn thi sĩ công dân với tư duy mới mẻ của Việt Phương đã gây sốc trong dư luận.

Nhiều ý kiến cho cho rằng nhà thơ đang dao động tư tưởng có quan điểm “xét lại”, thậm chí chống đối chế độ bằng tác phẩm văn nghệ khiến tác giả gặp nhiều bất lợi, thậm chí có nguy cơ ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh mệnh chính trị của mình. Đang trong tình thế dầu sôi lửa bỏng, Ban Bí thư Trung ương Đảng đã có phiên họp về nội dung này. Đây là phiên họp có sự tham gia của người lãnh đạo cao nhất nước ta. Nhà thơ Việt Phương đã nghe ông Đậu Ngọc Xuân, thư ký đồng chí Lê Duẩn kể lại.

“Khi đến buổi họp, Tổng Bí thư Lê Duẩn đã dành 90% thời gian buổi họp để nói về văn học - nghệ thuật, về việc sáng tác của người nghệ sĩ, về sự tìm tòi cái mới, cái khó khăn của người làm nghệ thuật. Cuối cùng, khi bàn về tập thơ Cửa mở, Tổng Bí thư Lê Duẩn khẳng định 2 điều: “Trước hết Việt Phương là cán bộ tốt của Đảng. Thứ hai, tập thơ này không có vấn đề gì về mặt tư tưởng”. Câu nói này đã gỡ khó cho tôi rất nhiều”.

Nhà thơ Việt Phương trong tình cảnh rất khó khăn, phức tạp “được lời như cởi tấm lòng”. Đây cũng là biểu hiện sự hiểu biết và tôn trọng đúng mức nghệ sĩ và tác phẩm của một nhà lãnh đạo đất nước ở vào một thời điểm rất gian nan của dân tộc Việt Nam. Phẩm giá ấy ở một nguyên thủ quốc gia thật đáng trân trọng và khâm phục.

Nhà thơ lớn Chế Lan Viên đã từng trân trọng nhớ đến nhà cách mạng Lê Duẩn trong một tâm cảm văn nghệ của mình và rất cần phải nhắc lại trong thời điểm hiện nay: “"Bánh mì và hoa hồng". Tôi nhớ một khẩu hiệu nổi tiếng. Tôi lại nhớ lời của đồng chí Lê Duẩn: “...Người ta cần xem hát, xem hoa. Và xem hát, xem hoa làm cho tình cảm con người trong sáng hơn... Đồng chí tiếp thêm: "Chúng ta làm thế nào để ngày mai con người Việt Nam trở thành những con người mới có văn hóa, không chỉ là những người chiến đấu kiên cường nhất, mà còn là những người có văn hóa đẹp nhất. Hạnh phúc là gì? Hạnh phúc là thỏa mãn mọi nhu cầu tinh thần và vật chất. Đó là mục đích của chủ nghĩa cộng sản". Những lời ấy làm tôi suy nghĩ ..."

Không phải là một nhà lý luận phê bình văn hóa, văn nghệ chuyên nghiệp, cũng không phải là một nghệ sĩ sáng tác nhưng những đóng góp quan trọng của đồng chí Lê Duẩn trong địa hạt tư tưởng văn hóa là điều hoàn toàn có thể khẳng định và có những ý kiến đã trở thành di sản.

Không biết tiết kiệm thì không thành người Xin thưa, tựa đề của bài viết này chính là ý trong một câu nói của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Nguyên văn lời của ...

Nhà báo Hồ Chí Minh Hầu hết các nhà cách mạng ở buổi đầu sự nghiệp đều sử dụng báo chí như một vũ khí sắc bén trong hoạt động ...